Benjamin Franklinin 1752-ci ildə hava ilanı (ildırım) eksperimentlərini keçirməsindən bəri insanlar hələ də bu ecazkar enerji forması ilə bağlı bir çoxlu miflər yaradır.

İndi isə elektrik haqqında bildiyiniz hər şeyi unutmağın və tamamilə yeni bir şey öyrənməyin vaxtı gəldi.

Batareyalar elektrik yükü və ya elektron saxlayır

Özünüzdən soruşun: batareya nədir? Yəqin, cavab verəcəksiniz ki, batareya elektrik saxlayır və ya içərisində hər hansı formadasa elektronlar sərbəst üzür. Amma bu, belə deyil.

Batareyanın içərisində iki terminal – elektrodlar (batareyanın müsbət və mənfi tərəfləri) arasında elektrolit kimi tanınan kimyəvi bir “bulyon” var. Batareya bir cihaza (məsələn, bir fənərə) qoşulduqda, elektrolit kimyəvi cəhətdən ionlara çevrilir və elektronlar müsbət elektrodda sərbəst buraxılır. Elektron mənfi terminala cəlb olunur, lakin terminallar arasında bir cihaz var (bu vəziyyətdə bir fənər) və elektronlar onu bəsləyir.

Elektrik cərəyanı telin qalınlığından asılıdır

Daha geniş olması və bu yolda az müqavimətə rast gəlməsi səbəbindən qalın tellərdən daha çox cərəyanın keçməsi haqqında yanlış fikir var. Sağlam düşüncə nöqteyi-nəzərindən bu düzgündür: dörd zolaqlı magistralda bir zolaqlı magistraldan daha çox maşın hərəkət edə bilər. Lakin elektrik cərəyanı tamamilə fərqli davranır. Elektrik cərəyanını bir çay axını ilə müqayisə etmək olar: geniş yerdə çay yavaş və sakit axır; dar hissədə axın sürətlənir, lakin müəyyən bir nöqtədən eyni miqdarda su keçir.

Elektrik enerjisinin sıfır kütləsi və ya çəkisi var

Elektrik enerjisini adi gözlə görmək mümkün olmadığından, A nöqtəsindən B nöqtəsinə axan, kütləsi və çəkisi olmayan enerji olduğunu güman etmək daha asandır. Bir tərəfdən bu doğrudur: elektrik cərəyanı da çay kimi – kütləsi və çəkisi yoxdur. Buna baxmayaraq, elektrik yalnız görünməz enerjinin forması deyil, kütləsi və çəkisi olan yüklü hissəciklər – elektronlardır. Təəssüf ki, bu çəki tamamilə əhəmiyyətsizdir və konturu yuvarlaq bir formaya malikdir, buna görə də heç vaxt bir yerə çox elektron toplaya bilməzsiniz. Nəhayət, yüklənmiş hissəciklərin axını saniyədə bir neçə santimetr sürətlə hərəkət edir.

Aşağı gərginlikli cərəyan vurması təhlükəli deyil

Elektrik açarı və ştepsel çəngəli kiçik uşaqları böyüdən valideynlərin narahatlığına səbəb olur, lakin uşaqlara oyuncaqlarına qoymaq üçün batareyaları verməkdən heç çəkinmirlər. Axı yalnız yüksək gərginlik təhlükəlidir, elə deyilmi? Xeyr, elə deyil.

Müəyyən şərtlərdə, hətta 12 voltluq bir batareya ciddi zərər verər və hətta ölümlə nəticələnə bilər.

Taxta və rezin əşyalar yaxşı izolyatordur

Evdə elektriklə işləyərkən əksər insanlar əvvəlcə üzüklərini, sırğalarını çıxarır, rezin əlcəklər və ayaqqabılar geynirlər. Bunlar ilk olaraq yaxşı addımlar olsa da, qəzanın qarşısını almaq üçün kifayət deyil. Məşhur inancın əksinə olaraq, evdəki şeylər müəyyən dərəcədə keçiricilərdi, izolyator deyil. Saf kauçuk isə əla izolyatordur. Ancaq rezin ayaqqabı, əlcək və digər aksessuarların əksəriyyəti təmiz kauçukdan hazırlanmır. Adi kauçuka davamlılığı artıran bir çox əlavə maddələr qarışdırılır. Hətta ağac da müəyyən şərtlərdə keçirici ola bilər.

Generatorlar elektrik enerjisi yaradır

Ehtiyat enerji generatoru elektrik enerjisi istehsal etdiyi üçün əla bir şeydir. Həqiqətən, o, elektrik enerjisi istehsal edir? Generator mexaniki (və ya digər) enerjini elektrik enerjisinə çevirir. Generator işləyərkən, onsuz da tellərdə və dövrə içərisində olan elektronların dövrə vasitəsilə axmasına səbəb olur. Ürək qan yaratmır, yalnız damarlar və arteriyalar vasitəsilə onu hərəkət etdirir. Eynilə, generator elektronların axmasına kömək edir, lakin onları yaratmır.

Elektrik cərəyanları yalnız axan elektronlardır

Elektrikin "keçiricidən keçən elektron cərəyanı" olaraq ümumiləşdirilməsinə baxmayaraq, bu, tamamilə düzgün deyil. Bir keçiricidəki elektrik cərəyanının növü tamamilə keçiricidən asılıdır. Məsələn, plazma, neon işıqları, flüoresan lampalar, proton və elektron cərəyanlarının hiyləgər birləşməsindən istifadə olunaraq alınan fləşlər.

Elektrik işıq sürətində hərəkət edir

Əksər insanlar uşaqlıqdan elektrik enerjisini ildırımla əlaqələndirirlər, bu da elektronların və elektrikin işıq sürətilə hərəkət etməsi ilə bağlı yanlış təsəvvürə səbəb olur. Əslində elektromaqnit dalğasının enerjisi 50-99 faiz işıq sürəti ilə naqildən keçsə də, başa düşmək lazımdır ki, elektronların özləri çox yavaş – saniyədə bir neçə santimetrdən çox olmayaraq hərəkət edir. Eynilə, 300 metr məsafədən səs eşitdiyiniz zaman qulağınızdakı hava təzyiqi molekulların mənbədən yerdəyişməsi ilə deyil, aranızdakı bütün hava molekullarını parçalayan və təsir edən bir sıxılma dalğası ilə meydana gəlir.

Elektrik qüvvəsinin məsafəyə verilməsi xətləri izolyasiya olunub

Əlaqədə olduğumuz tel və naqillərin əksəriyyəti – enerji doldurma cihazları, lampalar, elektrik kabelləri, birləşdirən kabellər rezin və ya plastiklə etibarlı şəkildə izolyasiya olunub. Güman etmək olar ki, açıq havada olan elektrik qüvvəsinin məsafəyə verilməsi xətləri də izolyasiya olunub. Quşlar özlərinə zərər vermədən naqillərin üzərinə otura bilirlər, elə deyilmi? Xeyr, belə deyil. Quşlar naqildə olarkən yerə toxunmadıqlarından elektron cərəyanı yaranmır. İzolyasiya çox bahalı olduğundan, yerüstü elektrik xətlərinin əksəriyyətində həmişə gərginlik var, 1000 və ya hətta 700 000 volt cərəyan vura bilər.

Statik (sabit, hərəkətsiz) elektrik digərlərindən fərqlidir

Yəqin ki, statik, sabit elektrikin həyatımızı isti edən və müxtəliflik yaradan elektrik enerjisindən fərqli olduğunu düşünürsüz. Ancaq cərəyan və statik elektrik arasındakı yeganə fərq ondadır ki, biri daimi cərəyandır, digəri isə ani bərabərləşmədir. Divardakı cərəyan – keçiricidə elektron ötürülməsini gözləyən elektromaqnit enerji sahəsidir. Ona bağlandıqdan sonra kabel şəbəkədən ayrılana qədər axın sabit qalır. Statik elektrik isə fərqli yüklü iki keçiricinin bir-birinə yaxınlaşdığı zaman yaranır. Aralarındakı boşluq - izolyasiya boşluğu - kifayət qədər kiçik olduqda, yük iki boşluğu bərabərləşdirdikcə elektrik qövsü yaradır.

Şəfiqə RƏŞİD